Anne babaların çocuklarının yetişme sürecinde uyguladıkları disiplin yöntemleri çeşitlidir. Çocuklara disiplin uygulama yöntemleri doğru uygulanmadığında sonuçsuz kalabilir. Bu yazıda çocuklara disiplin nasıl verilir, ne gibi yöntemler nasıl uygulanır bunlara değineceğiz. Disiplin yöntemlerinden bir tanesi ödüllendirme, diğeri açıklamalarda ve uyarılarda bulunma, ödüllerin kaldırılması, şiddet uygulama bağırıp azarlama ya da tehdit etme, görmezden gelme ya da dikkatini başka bir yöne çevirme olabilir. Çocuğa model olmak da önemli disiplin çeşitlerinden bir tanesidir. Hangi yöntemin ne zaman kullanılacağı ise hem çocuğa hem anne babaya ve ailenin yapısına, çocuğun göstermiş olduğu davranışa ve bu davranışın hangi ortamda gösterildiğine bağlıdır. Anne babaların çocuklarının hangi davranışlarını karşısında hangi tepkileri vereceklerini bilmemeleri hatalı disiplin uygulamalarının temel nedenlerinden biridir.
Bu durumlar çocukların ruh sağlıklarını derinden etkilemektedir. Anne babaların doğru disiplin şekillerini uygulamayı başarabilmeleri depresyon, kaygı bozuklukları yanı sıra davranın problemleri, okul başarısızlığı, sosyal ilişkilerde güçlük gibi birçok sorunun üstesinden gelinmesinde de etkili olmaktadır. Bu disiplin kurallarına nasıl uygulanacağına dair önemli noktaları iyi bilmek gerekir. Çünkü çocuğunuza ihtiyacı olan vakti ayırmak ve tüm bireylerin birbirlerini dinlemeyi öğrenebilmesi, meraklı değil duyarlı anne ve babalar olabilmeyi gerekir.
Çocuğumuzun yapmamasını istediğimiz olumsuz davranışları önlemek için:
- Olumsuz olduğunu düşündüğünüz davranışları kendimiz de yapmayarak ona örnek olabilirsiniz.
- Çocuğumuzun bizim bir uzantımız olmadığını kendi başına bir birey olduğunu kabul etmemiz,
- Onun haklarına saygı gözetirken kendimizin ve diğerlerinin haklarını da gözetmemiz,
- Çocuğunuza yaşına uygun sorumluluklar vermemiz ve çocuklarınızı başka bireylerle kıyaslamadan değerlendirmemiz,
- Kıskançlık, üzülmek ve öfke gibi duyguların doğal karşılanması ancak çocuğa uygun olarak yansıtılması,
- Anne ve babalarla çocukların sınırlarının net olması, kurallarının tüm aile bireyleri için net olması anne ve babanın disiplin uygulamalarının birbirleriyle tutarlı olması, farklı davranılmaması, çocuk aynı olumsuz davranışları her gösterdiğinde aynı tepkiyi alması önemlidir.
Çocuklar her zaman yanlış şeyler yapmaz olumlu davranışlar ile ilgili tepkilerimiz de aynı zamanda disiplinin bir parçasıdır. Disiplin anne-babaların olumsuz davranışlar karşısında gösterdikleri tepki olarak algılanmamalıdır.
Çocuğun sosyalleşme sürecinde etraflarındakiler tarafından görülmek, fark edilmek ve onaylanmak isterler. Diğerleri tarafından görülüp fark edilemeyen çocuklar, yaptıkları davranışların onlara bir kazanç sağlamadığını fark ederlerse bu davranışlar zamanla yok olmaya başlar. Bu sebeple eğer çocuğunuzun olumlu davranışlarının devamını sağlamak istiyorsanız bu davranışları görmeniz, fark etmeniz ve onaylamanız son derece önemlidir.
Olumlu davranışları ödüllendirmenin yolları
Bunlardan biri sözel pekiştireçlerdir, yani çocuğunuza teşekkür etmek, davranışını övmek beğeninizi dile getirmek iyi bir yöntemdir yine davranışı pekiştirmek için çocuğunuza sarılıp, sevgi göstermek de uygulanabilir. Etkinliği dayalı pekiştiricilere baktığımızda ise birlikte vakit geçirerek çocuğun hoşuna giden bir etkinlik yapmak, tek başına yapmak istediği bir etkinliğe de saygı gösterip izin vermek gerekir.
Çocuğa olumlu davranışı karşılığında hediye almanın para vermenin ise diğer pekiştiriciler kadar etkili olmadığı yapılan bilimsel çalışmalarda gösterilmiştir. Araştırmalar ayrıca ödüllendirmede en az etkili olanın maddi ödüller olduğunu ancak uygulamada ailelerin en çok bu ödülü kullandıklarını göstermektedir. Maddi ödüllerin çok sık ve diğer ödüllerden fazla kullanılması çocuklar tarafından rüşvet olarak algılanır. Dolayısıyla da anne ve babanın onaylamadıkları davranışlar çocukların doğuştan getirdikleri özellikleri değildir. Çocuklar bu davranışları zaman içinde kazanmıştır ve öğrendikleri tepkileri göstermektedirler.
Anne babanın olumsuz davranışlar karşısında vereceği tepkiler çocukların bu davranışları değiştirmesine ya da sürdürmesine yardım eder. Başlangıçta değindiğimiz disiplin yöntemlerinin hemen hepsi şiddet kullanmadan, bağırmadan ve öfkeyi kontrol ederek başarılı bir şekilde uygulandığında davranış değişikliği yaratılmasında etkilidir. İnsanları diğer canlılardan ayıran en önemli özelliklerden biri deneme yanılmaya ihtiyaç olmadan sadece görerek de öğrenebilmeleridir.
Çocuklara disiplin nasıl verilir?
Örnek olmak
Çocuğunuzun yapmasını istemediğiniz davranışları çocuğunuzun her gün etrafında özellikle de güvendiği ve sevdiği kişiler tarafından gerçekleştiriliyor olması davranışını değiştirmesini güçleştirir. Dolayısıyla çocuğunuzun arzu etmediğiniz davranışları yapmaması konusunda öncelikle ailenin kendisinde değişimler yaratması gerekir.
Çocukla konuşmak
Aile, çocuk için davranışı gösterebileceği ortamları hazırlamalı çocuk doğru davranışı gösterdiğinde de bunu fark edip onayladığını çocuğa hissettirmelidir. Açıklamalar yapmak ve uyarılarda bulunmak önemlidir. Çocuğunuzun olumsuz davranışları karşısında onunla konuşabilmek bu davranışın neden olumsuz olduğu ve sonuçlarını onunla paylaşmak, bu konudaki beklentinizi ona açıklamak ilk adımda yapılması gereken en doğru davranıştır. Bunun çocuğun, neden sonuç ilişkisini kurması yolunda ve sosyal yargılama düzeyini geliştirmesinde hem de zihinsel gelişiminde yardımı olacaktır. Ancak bu açıklama ve uyarılar mutlaka ilk davranışla karşılaşıldığında ve çocuğun yaşına uygun olarak yapıldığında faydalı olur. Tekrarlayan olumsuz davranışları her defasında açıklama yapmak işlevsiz olmaya başlar özellikle 11 yaşa kadar olan çocukların somut dönem dediğimiz döneminde çocuklara uzun uzun açıklamalar yapmak çocuğun konunun özünden uzaklaşmasına neden olur. Bu yaş grubunda en doğru yol uzun açıklamalar yerine davranışla beklentinizi desteklemektir. Örneğin: Her oyundan sonra oyuncaklarını oturma odasında dağınık bir şekilde bırakan çocuğunuza her defasında oyuncakları bu şekilde bırakmaması gerektiğini açıklamak davranış değişikliği oluşturmayacaktır. Bunun yerine bu davranış sebebiyle iki gün için oyuncaklarla oynayamayacağını söyleyebilirsiniz. Yaşına, gelişim dönemine ve davranışın sıklığına göre bu süre daha da uzatılabilir.
Ödül ve ayrıcalıkların kaldırılması
Ödül ve ayrıcalıkların kaldırılması da disiplin yöntemlerinden bir tanesidir. Çocuğunuza gerekli bütün açıklamaları yapmış olmanıza karşın aynı davranışları yapması, kendi sorumluluğunu yerine getirmemesi durumunda ödülden yoksun bırakmak faydalı olabilir. Örneğin: Bütün hafta boyunca derslerini yapması gerekirken daha önce ona açıkla yaptığınız ve sorumluluğu olduğunu bildiği halde bunu yerine getirmemesi, hafta sonu için yapılan eğlenceli bir etkinliğin iptal edilmesi ile sonuçlanabilir.
Hafta içinde yapmadığı ödevlerini tamamlamasını bekleyebilirsiniz ya da öfkeye kapılarak televizyonun kumandasını kıran bir çocuğun her hafta harçlığından bir bölümüyle kumandanın yenisinin alınması için vermesini istemekte yine bu davranışlara bir örnektir.
Görmezden gelmek
Disiplinde belirttiğimiz başka bir kural da görmezden gelme ve dikkati başka bir yöne çevirmedir. Bazı durumlarda çocuklar yalnızca dikkat çekmek amacıyla olumsuz davranışlarda bulunabilirler. Özellikle çok küçük yaş grubundaki çocuklar da küfretme ve 5 yaş ve üzeri çocuklarda da bazen bebeksi konuşmalar bu davranışların en iyi bilinen örnekleridir. Bu gibi durumlarda en doğru yaklaşım bu davranışlarla çocuğun dikkati üzerine çekmek istediğini bildiğiniz için bunu yapmamasını sağlamak için davranışı görmezden gelmektir. Yaşına uygun bir şekilde davrandığı zaman sadece ilgi gösterip sözel pekiştiriciler kullanarak davranış değişikliğine yardımcı olmak gerekir.
Çocuklara disiplin uygulanırken yapılan yanlışlar
Disiplin uygulanırken yapılan birçok yanlış tutum vardır. Çocuğun davranışı ne şekilde olursa olsun, onun bir birey olduğunu unutma sürekli bağırmak, azarlamak, vurmak, dövmek asla disiplin yöntemi değildir ve asla yapılmamalıdır. Bu tür davranışların sizin tarafınızdan uygulanıyor olması çocuğunuzun olumsuz davranışının değişmesine değil, bu tip durumlarla karşılaştığında kendisinin de bağırıp şiddet uygulamayı öğrenmesine neden olur. Dolayısıyla siz bağırarak konuştuğunuzda çocuğunuz o sırada korktuğu ya da kaygılandığı için söylediklerinizi de anlamayacak ve yaptığının yanlış olduğunu bilse bile onun yerine yapması gereken doğru davranışı öğrenemeyecektir.
Çocuğunuz olumsuz davrandığı zamanlarda onu öğretmenine, babasına bir başkasına şikâyet etmekle tehdit etmek yapılmaması gereken davranışlardan bir tanesidir. Bu durum çocuğa, sizin konu ile baş etmek ve çözüm üretmek konusunda yetersiz olduğunuz mesajını verir. Bu durum çocuğunuzun o anlık davranışında kısa süreli bir değişim yaratsa bile uzun vadede doğru davranışı öğrenmesini sağlamayacaktır.
Bir başka tehdit yöntemi de olumsuz davranmaya devam etmesi durumunda bir şey yapacağınızı söylemektir. Yani davranışı desteklemeyen her türlü uyarı işlevselliğini yitirir. Dolayısı ile tehdit ettiğiniz şeyi yapmıyorsanız bu tehditler artık işe yaramazlar. Olumsuz davranışların bazılarını görmezden gelmeniz durumunda ortadan kalkabilir ancak olumlu davranışları da görmez ve takdir göstermezseniz olumlu davranışlar da bir süre sonra ortadan kalkabilirler. O yüzden çocukların olumlu davranışlarını fark edip buna olumlu tepkiler vermek birçok disiplin yönteminden çok daha fazla işe yarar. Bu, çocuğun ruh sağlığını olumlu etkileyecek ve onun da diğerlerinin olumlu davranışlarını görüp takdir etmesinde destek olacaktır.
