Bir şeyi aramaya karşı olan motivasyonumuza bilim insanları “istemek” diyor. Beynimizin arzu ettiği bu şeye “ödül” ve elde ettikten sonra aldığımız hazza da “sevmek” deniyor. Yani bu iki kavramı motivasyon ve zevk ile bağdaştırıyoruz.[1] Peki bu iki duygu beynimizde nasıl yönetiliyor?
Şu ana dek yapılan çalışmalar gösteriyordu ki motivasyon duygumuzun ve öğrenme kabiliyetinin kaynağı dopaminken sevme ve haz duygularımızı ise opiod denen kimyasallar yönetiyor. Ancak Barcelona Santa Creu ve Sant Pau Hastanesi Nöropsikofarmakoloji ve İlaç Araştırma Merkezinde Laura Ferreri ve dünyanın farklı üniversitelerinden akademisyen arkadaşlarının katkılarıyla yapılan çok merkezli yeni bir deneysel çalışma[2], dopamin ve opioidler için farklı bir bakış açısı sunuyor.
Dopamin ve zevk duygumuzun bir ilişkisi var mı?
Çalışma, dopamin ve soyut bir ödül olan müzik zevki arasındaki ilişkiyi hedefliyor. Acaba motivasyon ve öğrenmeye olan etkisinin ötesinde dopaminin zevk duyumuzla bir ilgisi var mı? Yoksa bu yalnızca opioidlerle mi ilişkili? Geçmişteki deneylerde buna işaret eden bazı veriler olsa da bu verilerin kesin olmaması ve direk ölçümlerden ziyade dolaylı ölçüm metodlarıyla bu ilişkinin incelenmesi araştırmaların yetersiz kaldığını gösteriyor. Bu çalışma ise dopamin miktarını ve etkisini direkt değiştirerek yapılan ilk deney olma özelliğinde.
Otuza yakın sayıdaki bir grup deneğe üç farklı ilaç altında hem kendi seçtikleri hem de uzmanlarca belirlenen müziklerden parçalar dinletiliyor. Denekler ilaçları alırken hangi ilacı aldıklarını bilmiyorlar, böylece psikolojik olarak etkilenmeleri engelleniyor ve her ilaç uygulaması arasında da en az bir hafta ara veriliyor. Bu deneyle hastalarda müziğe karşı hem sevme hem de isteme hissi ölçülüyor. Bu üç ilaç, direkt vücudumuzdaki dopamin salınımını etkiliyor. Birisi dopamin öncülü dediğimiz, dopamini arttıran diğeri onun aksine dopaminin işleyişini kısıtlayan ve etkisini azaltan bir ilaç verilmiştir. Sonuncusu da herhangi bir etkisi bulunmayan bir placebo, yani yalancı ilaç olarak laktozdur (süt şekeri). Etkili olan iki ilaç bu placebo ile kıyaslanarak gerçeğe yakın ve tarafsız sonuçlar elde edilmeye çalışılıyor. Müzik dinletilen seanslarda sevmeyi ölçmek için anlık ve müzikten sonra olmak üzere deneklere farklı puanlandırmalar yaptırılıyor. Motivasyonlarını, yani isteklerini ölçmeye yönelikse müziği dinlemek için kendi paralarından ne kadar verecekleri soruluyor. Deneklerin oylamalarını tarafsızlaştırmaya yönelik de derilerindeki istemeyle ilişkili elektriksel aktiviteyi ölçüyor (EDA) ve müzikten bağımsız olarak motivasyonlarını ölçecek bir de kontrol deneyi (MID) uyguluyorlar.
Dopamin müzik zevkimizi etkiliyor ama nasıl?
Deneyin sonuçlarında genel olarak görülüyor ki dopamini arttıran ilaç altındayken hastaların motivasyonla beraber duydukları haz artarken, dopaminin işleyişini kısıtlayan ilaç altında duydukları hazda placeboya kıyasla düşüş gerçekleşiyor. Bu da araştırma grubunun hipotezini doğruluyor: dopamin, ödülle ilişkili zevk duyusu üzerinde bir etkiye sahip. Ancak bilim insanlarının soru işaretleri de mevcut. Acaba dopamin direkt olarak hazzın sebebi olmayıp, opiod gibi diğer kimyasalları etkinleştirmiş olabilir mi? Çünkü bu kimyasalların çalıştığı bölümler fiziksel olarak birbiriyle çok iç içe durumda ve dopamin müzik zevkinde çok etkili bir rol oynamasına karşın esas sebep opioidler olabilir. Öte yandan müziğin diğer somut zevklerden (cinsel ilişki, yemek vs.) farklı işleyişte olabileceği de göz önünde bulundurulabilir. Ya da belki de dopamin, sadece deneklerdeki müziğe karşı motivasyonu ve sese olan duyarlılığı arttırdığı için denekler haz arayışına giriyor ve bunun sonucunda hazza ulaşıyorlar. Tüm bu soruları cevaplandırabilmek için araştırmalara devam edilmesi gerektiği de vurgulanıyor.
Sonuç olarak, bilim insanlarının tüm bu soru işaretlerine rağmen bu çalışmayla emin oldukları bir nokta var: dopamin, motivasyon ve öğrenmedeki görevlerinin dışında müzik hazzında da nedensel bir rol oynuyor. Şimdi kendinizi beyninizdeki DJ’ye bırakın ve arkanıza yaslanarak müziğin tadını çıkarın.
Haber: Zahid Talha Çelik / Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi
Kaynaklar:
- Berridge, K. C., Robinson, T. E., & Aldridge, J. W. (2009). Dissecting components of reward: ‘liking’, ‘wanting’, and learning. Current opinion in pharmacology, 9: 65-73.
- Ferreri L, Mas-Herrero E, Zatorre RJ, Ripollés P, Gomez-Andres A, Alicart H, Olivé G, Marco-Pallarés J, Antonijoan RM, Valle M, Riba J, Rodriguez-Fornells A. Dopamine modulates the reward experiences elicited by music.[published online ahead of print Jan 22,2019]. Proc Natl Acad Sci U S A., doi: 10.1073/pnas.1811878116
